Ο ηρωικός κώδικας και η τραγικότητα των ηρώων στην Ιλιάδα

Το ηρωικό ιδεώδες φέρει πολλαπλά προσωπεία στην Ιλιάδα, αλλά καταλήγει τελικά στην ίδια βαθιά τραγικότητα. Ο ηρωικός κώδικας, η επιταγή του ''αἰεν αριστεύειν'', ''της τιμης εν ζωή'' και του ''κλέους μετά θάνατον'', βιώνεται από τους ήρωες της Ιλιάδας και ειδικά από τον Αχιλλέα και τον Έκτορα, σε μια κοινωνία που επενδύει τόσα στην αιδώ, ως μοίρα. Ο πόλεμος ως μέσο για κλέος αφθιτον και ως πηγή δυστυχίας είναι σε τελική ανάλυση στοιχεία τραγικώς αδιαχώριστα, ειδικά μάλιστα όταν ο αποτελεσματικότερος τρόπος για το αφθιτον κλέος είναι ακριβώς η φυσική φθορά.

Αντιλαμβανόμαστε πώς η απάντηση στο ερώτημα Τι εστι επικός ήρωας?, μας οδηγεί στα ενδότερα της Ιλιάδας, στην προσέγγιση των πιο σπουδαίων θεματων του ποιήματος: της σχέσης ανάμεσα στην (ιδανική) ζωή και τον (ιδεώδη) θάνατο.Ο ηρωικός κώδικας πάνω από όλα είναι το στοιχείο που προσδίδει στο ποίημα το πιο ιδιάζον και πιο διαχρονικό λογοτεχνικό του γνώρισμα.

Η Ιλιάδα είναι πρωτίστως το ποίημα εκείνο στο οποίο δύο μοναδικοί, απαράμιλλοι ήρωες, που προσδιορίζουν ουσιαστικά ο ένας τον άλλο, κινούνται αναπόφευκτα, νομοτελειακά, αλλά και πάλι απολύτως συνειδητά και ελεύθερα, προς τον χαμό τους – για να παραφράσουμε τον όρκο των Αθηναίων εφήβων: μόνοι, ακόμη κι αν μάχονται μετὰ πολλῶν. Η απομόνωση του Αχιλλέα και στο τέλος του Έκτορα από τους συμπολεμιστές τους προαναγγέλλει γραμματολογικά την απομόνωση του τραγικού ήρωα, όπως θα τη δούμε κυρίως στον Σοφοκλή.

Οι μεγάλοι ήρωες, τόσο ο Αχιλλέας όσο και ο Έκτορας, είναι εξ ορισμού οντολογικώς απομονωμένοι, ακριβώς διότι το τραγικό τους μεγαλείο αποτελεί στην ουσία, όσο κι αν μας φαίνεται περίεργο, μορφή εκκεντρισμού: συνιστά ακραία εκδοχή – ή εξώθηση στα άκρα – της κυρίαρχης κοινωνικοπολιτικής ιδεολογίας του επικού κόσμου. Την «υγιή», μετρημένη εκδοχή του ηρωικού ιδεώδους εκπροσωπούν στην Ιλιάδα πιο χαρακτηριστικά, όπως είπαμε, ο Γλαύκος και ο Διομήδης. Τη διαφορετική έκβαση που θα μπορούσαν να πάρουν τα πράγματα, χωρίς κατ’ ανάγκην υποτιμητικές εκπτώσεις στην τιμήν, υπαινίσσονται επίσης ματαιωμένες πράξεις, όπως η μονομαχία του Μενελάου και του Πάρη. Την εκπροσωπεί ακόμη, αλλά με τη μορφή του τραγικού αδυνάτου, όπως είδαμε, η στιγμιαία παλινδρόμηση του Έκτορα.Η τραγικότητα όμως των ηρώων αυτών τους επενδύει με μια αξιοπρέπεια μοναδική: από αυτή την άποψη είναι ανώτεροι και από τους θεούς.

Καθώς λοιπόν καταρρέει η φαινομενική αντίθεση Αχιλλέα και Έκτορα, ο ηρωικός κώδικας στην ιδιαίτερη ιλιαδική εκδοχή του μας ενδιαφέρει ως κώδικας λογοτεχνικής ερμηνείας, διότι αναδεικνύει μια ακόμη σημαντική διάσταση της Ιλιάδας: ο ηρωικός κώδικας συνέχει, δεν διαχωρίζει τους αντιμαχομένους. Η «ορθή» ερμηνεία της Ιλιάδας, συνεπώς, απαιτεί συνειδητό «μπλοκάρισμα» της μοντέρνας αντίληψης της ιστορίας υπό το πρίσμα της εθνικής συνείδησης.

Σε μια εποχή κατά την οποία αρχίζουν να διαμορφώνονται οι προϋποθέσεις μιας ελληνικής εθνοσυλλογικότητας, και παρά το γεγονός ότι οι κατοπινότερες γενιές (αρχαίων) Ελλήνων θα δουν τον τρωικό πόλεμο ως το αρχέτυπο της σύγκρουσης μεταξύ Ελλάδας και Ασίας, η Ιλιάδα η ίδια κινείται υπεράνω της διάκρισης μεταξύ Ελλήνων και βαρβάρων. Ο ηρωικός κώδικας στην Ιλιάδα είναι ένα κοινό σύνολο αξιών, μια ιδιαίτερη ανθρωπολογία, που προσδιορίζει είδος ανθρώπου, το οποίο κρίνεται με διττή αναφορά, αφενός στους «υφισταμένους» του, τους απλούς και ταπεινούς βροτούς, και αφετέρου στους «προϊσταμένους» του, τους θεούς.